Rzadko bywam na targach sztuki. Nigdy nie byłem w Bazylei, a po wycieczce na Frieze w Londynie wiele lat temu miałem na długo dosyć. Ale czasami trafiam na mniejsze targi przy okazji. Na targi sztuki w Nankinie wybrałem się w grudniu poniekąd celowo. Szybkim pociągiem z Szanghaju to rzut beretem, a przy okazji mogłem zobaczyć wystawę sztuki z Azji Południowo-Wschodniej w AMNUA (Art Museum of Nanjing University of the Arts). Poza tym w Chinach zawsze zadaję sobie pytanie: a jak to wygląda w Chinach?
Na 2019 Nanjing Art Fair International (pierwsza edycja imprezy, która nie wiadomo, czy się powtórzy) miałem wrażenie, że większość wystawców, galerii prywatnych, w tym obecnych już w Chinach galerii międzynarodowych, przyjechała nie po to, by sprzedać, lecz by się po prostu pokazać. Tym lepiej. Zwłaszcza w sekcji, w której pokazywano wyłącznie wideo. Do tego miałem wystarczająco dużo czasu, by prawie wszystkie prace wideo zobaczyć w całości.
Obok kilku światowej sławy gwiazd (Douglas Gordon, Antoni Muntadas), był to bowiem przede wszystkim pokaz najlepszego wideo z Chin (Lu Haoming, Ju Anqi, Yo Qingmei) czy wideo-zgrywusów z Tajwanu (Musquiqui Chihying, Tsui Kuang-Yu).
Kilkukrotnie wracałem jednak do jednego filmu: „The Pale View of Hills” Liu Yujia (刘雨佳) z 2018 roku, na stoisku Tang Contemporary Art, tajsko-chińskiej galerii z siedzibami w Bangkoku, Pekinie i Hong Kongu.
Liu Yujia poświęca swój film Reyanam Dawut, pięćdziesięcioletniej kobiecie, Ujgurce, wdowie po Dawucie Mahsucie, zmarłym w 2014 roku potomku ujgurskich królów.
Reyanam Dawut mieszka w wyremontowanym królewskim pałacu w mieście Kuqa, przerobionym na muzeum historyczne. Uznawana za pracownicę muzeum, pozuje do zdjęć z turystami. Według informacji pojawiającej się w filmie, 60 procent dochodu z pozowania trafia do niej, 40 procent – do budżetu muzeum.
Oczywiście sam fakt, że chińska artystka wideo zajmuje się mniejszością Ujgurów wydaje się wręcz nieprawdopodobny. To, że mogłem go zobaczyć w Nankinie, tłumaczyłem sobie tylko tym, że pokazywała go międzynarodowa prywatna galeria. Wątpliwe, by tu cenzura nie dotarła. Może cenzorów znudziły długie kadry Liu Yujia, porównywane z Chantal Akerman. Bo trudno nie dostrzec w tym filmie krytycznego ostrza.
Zamieszkujący w regionie autonomicznym Xinjiang, w większości muzułmański naród Ujgurów, uznawany w Chinach za jedną z pięćdziesięciu mniejszości etnicznych, jest jednocześnie najbardziej wśród nich dyskryminowany. Jesienią zeszłego roku „The New York Times” ujawnił bezprecedensowy wyciek wewnętrznych chińskich dokumentów, dający wgląd w prześladowania w Xinjiang. Dokumenty dotyczyły m.in. tego, jak tłmaczyć powracającym na przerwy świąteczne studentom, dlaczego ich rodzice przebywają w obozach internowania. Szacuje się, że w obozach, zwanych przez władze chińskie „centrami szkolenia zawodowego”, przebywa około miliona Ujgurów.
Film Liu Yujia zaczyna się zresztą od widoków pokoju, w którym z włączonego telewizora sączy się oficjalna propaganda, m.in. dotycząca kampanii wypleniania w Xinjiang tzw. dwulicowych (liang mian ren, 两面人), czyli urzędników lub członków partii, nie w pełni jednak lojalnych wobec partii, a zaangażowanych w „trzy siły” (san gu shili, 三股势力) czyli separatyzm, terroryzm i ekstremizm religijny. Kampania przypominała te z czasów rewolucji kulturalnej, opierała się na donosicielstwie.
W tym niezwykle powolnym, czterdziestominutowym filmie pozornie niewiele się dzieje. Reyanam Dawut głównie siedzi na niebieskich sofach przy suto zastawionych słodyczami stołach, co chwilę musząc uśmiechać się z nowymi turystami na tle zdjęć jej zmarłego męża i flagi Chińskiej Republiki Ludowej.
Pozycja Reyanam Dawut przedstawiona przez Liu Yujia paradoksalnie oddaje to, jak Tybetańczycy i Ujgurzy traktowani są przez kulturę Chińskiej Republiki Ludowej. Chętnie widzi się ich zespoły ludowe na festiwalach transmitowanych przez chińską telewizję. Są egzotyzowani, ale też marginalizowani. Reyanam Dawut pozuje do zdjęć ze zwiedzającymi pałac-muzeum chińskimi turystami. Władze chętnie promują Chiny jako kraj multietniczny i wielokulturowy. Powstają nawet poświęcone mniejszościom etnicznym parki tematyczne – miałem okazję zwiedzić taki park w Shenzhen.
Obraz mniejszości to z jednej strony zacofanie, z drugiej – romantyzacja. Co jednocześnie oznacza odmawianie Ujgurom, Tybetańczykom i innym mniejszościom zabieraniu głosu w swoim imieniu. To stanowisko widać też bardzo dobrze w bardziej oficjalnym malarstwie (pisałem o tym problemie przy okazji twórczości malarza Li Zijiana).
Ujgurowie w mediach przedstawiani są jako terroryści, w programach kulturowych – tańczący ludowe tańce i śpiewający ludowe pieśni, w malarstwie – jako egzotyczni jeźdźcy wielbłądów.
Intryguje też tytuł filmu Liu Yujia zaczerpnięty przecież z powieści Kazuo Ishiguro, przetłumaczonej na polski jako „Pejzaż w kolorze sepii” (polski tytuł wydaje mi się mało trafiony, dlatego pozostaję przy oryginalnym tytule Ishiguro). W „Pale View of Hills” Ishiguro opisywał samotność Etsuko, Japonki mieszkającej w Anglii. Bliższego związku między powieścią i filmem Liu Yujia nie dostrzegam. Poza swoistą samotnością Reyanam Dawut. Mimo nieustannej obecności wokół niej ludzi, pozostaje dekoracją do zdjęć. Gdy w książce poznajemy przeszłość Etsuko, o przeszłości Reyanam Dawut dowiadujemy się niewiele poza kilkoma fotografiami, które weszły w kadr – jak zdjęcie jej i jej zmarłego męża z Pekinu. Myślę, że tytuł Ishiguro Liu Yujia traktuje dosłownie. W krajobrazie Xinjiang, który pojawia się momentami w jej filmie, pustynne pejzaże są rzeczywiście blade.
#postyktórychnienapisałem W przeciągającej się samoizolacji kontynuuję powroty do dzieł i wystaw, które widziałem w ostatnim czasie. Robi się coraz cieplej, ale mimo to – jeśl możemy – zostańmy w domach.
Karol Sienkiewicz 